Seminar i Sogn: Arne Apelseth om allmugens skriftkultur

Dag 1: Mot slutten av dagen, med mange og kloke ord, sette Arne Apelseth oss inn i utviklinga av skrivekunne i det norske bondesamfunnet:

Allmugens skriftkultur

I denne førelesinga fekk vi høyre at lese- og skrivekunne var meir utbreidd i allmugen enn dei fleste (idé-) historikarar har formidla. Som lærarar har vi også vore med på å vidareføre denne førestellinga om bygda som «tilbakeståande». Myten er omtrent som følgjer: Noreg på 1800-talet er ein stad utanfor det felleseuropeiske, ein stad der mellomalderen enno fanst, ein stad der oralkultur vart autentisk folkekultur, ein stad der høg og låg kultur ikkje møttest, ein stad utanfor moderniteten. Så seint som i 1984 framstiller idéhistorikar Hjalmar Hegge landsbygda på 1800-talet som «hensunket i en naturtilstand» osv. Arne Apelseth viser at dette er feil, og at bygdene som berarar av ein intellektuell kultur, er eit område som få har forska på. Sett i dette lyset blir nynorsken ikkje eit nasjonalt prosjekt, men eit moderne prosjekt. Aasen står i ein intellektuell tradisjon på bygda.

Følgjande fakta viser også at denne myten ikkje stemmer med verkelegheita:

·         Aasen og Knudsen var respektert internasjonalt som språkforskarar. Dette viser kontakt med europeisk andsliv.

·         På 1700-talet: veldig få kunne norrønt, men ein stor del av dei som kunne det, var bønder som hadde lese gamle dokument. Ekspertane på norrønt var bønder.

·         Nesten alle kunne lesa, jf. sjeleregistra: 90-100 % kunne lesa kring 1700.

·         Det var vanskeleg å finne folkekulturelement å bygge den nye nasjonale identiteten på – var i ferd med å døy ut

Uviklinga av skriftkulturen

Skriftkulturen på 1500-talet er fyrst og fremst logografisk basert, dvs. ein kommuniserer med bumerke og andre symbol. Sjølv om dette ikkje er det vi meiner med skrivekunne i dag, så følgde det stort juridisk medvit med denne forma for skrivekunne: ein sette heile slekta i fare ved å misbruke bumerket.

Runesteinane og runepinnane som er funne, viser også restane av ein skriftkultur på bygdene.

I Norden:

På Island har ein hatt ein ubroten skrifttradisjon frå mellomalderen og framover. Dette er også ein tradisjon med utspring i bondekulturen. Island har ei nedervd ærefrykt for skriftspråket, noko som viser seg i kor lite dette språket er modernisert.

I Sverige:  

Her heldt presten «husforhøyr» for å kartlegge lesekunna på bygdene. Dette vart nedteikna i offentlege dokument.

Finst noko liknande i Noreg? Ja!

I såkalla «sjeleregister» finn ein den same informasjonen frå norske bygder. Slike sjeleregister er til no nokså uutforska. Dei viser at 90-100 % kunne lesa kring 1700. Her vart det også nedteikna kva for bøker som fanst i huset, men berre dei høgverdige. Pietismen førte til sensur av litteraturutvalet. Det betyr at det fanst mange fleire bøker i hushaldningane enn det som kjem fram i sjeleregistra. Dette kan vera tekstar som skillingstrykk, almanakkar, folkebøker, viser osv.

Katekismetavler (tekstaltertavler) frå mange kyrkjer vitnar om lesetrening på bygdene. Slike altertavler ser ut som ei bok («fløyar»), og utgjer ei mellomform mellom skriftleg og munnleg kultur. Klokkaren brukte tavlene til å øve med soknebarna. Dette er fonetisk lesing, dvs. kople bokstav til kjent lyd. Soknebarna kunne tekstane utanåt og lærte deretter å identifisere bokstavane og skriftbileta. Dette er omkoding av munnleg tekstkunnskap (orality) til bokstavbasert tekstkunnskap (litteracy).  Dei same tekstane går att i munnleg, katolsk tradisjon, via leseteknologiske lesebrett (hornbooks), til pensum i dansk-norsk kyrkjeordning 1571 osv. og til innhaldet i eldre ABC-bøker og Luthers vesle katekisme etc.  Meistringskrava til utanåtkunnskap er dei same i munnleg og skriftleg kultur, men i skriftkulturen skulle ein også kunne identifisere orda i skrift.

Registrering av skriving var vanskelegare. Skrivekunne var ikkje nødvendigvis noko ein vedkjende seg, for dette kunne vera undergravande. Å innrømme at ein kan skrive, kunne verke suspekt.

Ulike former for lesekunne:

·         Pseudolesing (ut frå konteksten, trening i å forstå at teikn betyr noko)

·         logografisk-visuell (bumerke osv.)

·         alfabetisk fonemisk (kopling mellom det visuelle og det lydlege, dårleg lesing, vanleg på 16-1800-talet)

·         ortografisk morfemisk (bevisst og aktiv, går ut frå sjangerkunnskap og forkunnskap, top-down, dvs. sjanger, og bottom-up, dei enkelte orda med morfem osv.)

Kontekstavhengigheita minkar med alderen

• Slik utviklar eit barns lesekunne seg, og slik utviklar også samfunnets lesekunne seg.

I bondesamfunnet: éin skriv og les på vegner av kollektivet, dvs. aksessiv lese- og skrivekunne.
I embetsstanden: possesiv lese- og skrivekunne, dvs. «eig» kunnskapen sjølv.

Meistringsformer for skriving:

1.       å kunne signere med bumerke eller initialar (ikkje noko ein gjorde i vanvare, men forplikta heile slekta/ heile lauget osv.)

2.       Å kunne skrive namnet eller lage ei enkel innføring (ølbolleinnskrifter osv.)

3.       Å kunne kopiere ein lengre tekst til seg sjølv (nokså bevisst gjort, veit kva han vil ha med osv)

4.       Å kunne forme ein utettervend tekst med sjangertilknyting (dikt frå Sunnmøre 1776 om ein fjelltur, for øvrig moderne å vera på fjelltur).

5.       Å kunne skape ein større tekst med tilknyting til både sjanger og saksforhold, skriving i det offentlege rommet. Handterer emne og sjanger, henvender seg til lesaren. Mange av desse bondske tekstane er betre enn like tekstar av embetsmenn, for eksempel om skogbruk mm. Ole Evenstad, lensmann ein stad i Hedmark: Avhandling om jernmalm som finnes i myrer og «moradser» i Norge […], 1782.  

-->     Alle desse meistringsformene finn ein i bygdene på 1700-talet.

Vi kan spørje oss: Kvifor er ikkje dette allmennkunnskap i Noreg i dag?